ต้นไม้ปัญหา (problem tree)

เครื่องมือต้นไม้ปัญหาเป็นพื้นฐานของการคิดปฏิบัติการ ทำให้คิดเป็นระบบว่าประเด็นปัญหาหนึ่งๆ ไม่ได้มีแค่สาเหตุเดียวแต่มีหลายสาเหตุที่เป็นรากหรือต้นตอของปัญหา ทำให้เห็นจุดเชื่อมต่อ เห็นความเชื่อมโยงและความเป็นเหตุเป็นผลของประเด็นปัญหา

ลำต้น เปรียบเหมือนปัญหาหรือประเด็นที่เราสนใจ (problem/issue)

ราก คือสาเหตุโดยตรงของปัญหา (causes)

ใบ คือผลกระทบหรือสิ่งที่เกิดขึ้นอันเป็นผลมาจากประเด็นปัญหา (effects)

วิธีทำต้นไม้ปัญหา

1. ระบุปัญหาให้ชัดเจน ให้เห็นรูปธรรมของปัญหา เป็นประโยคมีประธาน กริยา กรรม เพื่อที่จะวิเคราะห์ต่อได้ เช่น 

• คนไร้สัญชาติเข้าไม่ถึงสิทธิขั้นพื้นฐาน
• เจ้าหน้าที่รัฐบังคับประชาชนในสามจังหวัดให้ข้อมูลส่วนบุคคลโดยไม่ยินยอม

2. เมื่อได้ลำต้นแล้วจึงหาราก โดยเริ่มจากสาเหตุหลักโดยตรงที่ทำให้เกิดปัญหานี้ก่อน แล้วจึงหารากชั้นถัดไป ตัวอย่างเช่น คนไร้สัญชาติเข้าไม่ถึงสิทธิขั้นพื้นฐาน สาเหตุโดยตรงคือ เพราะไม่มีบัตรประชาชน เหตุที่ไม่มีบัตรประชาชนเพราะตกสำรวจ อาศัยอยู่พื้นที่ห่างไกล เจ้าหน้าที่รัฐไม่ใส่ใจ เจ้าหน้าที่รัฐมองคนไร้สัญชาติเป็นพลเมืองชั้นสอง ฯลฯ เราจะเห็นความเชื่อมโยงของสาเหตุของปัญหาลงลึกขึ้นเรื่อยๆ
3. เมื่อหารากหรือสาเหตุได้แล้วจึงมาวิเคราะห์ผลของปัญหา ผลกระทบ หรือผลที่เกิดขึ้น ทำให้เห็นความเชื่อมโยงว่าด้วยเหตุดนี้จึงทำให้เกิดสิ่งนี้ขึ้น 

* ต้นไม้ปัญหาประเด็นหนึ่งๆ ไม่มีวันเสร็จสมบูรณ์เพราะสถานการณ์เปลี่ยนตลอด มุมมองการวิเคราะห์ปัญหาจึงต้องเปลี่ยนตาม